Przedstawienia od 1945 roku

Z historii Starego Teatru po 1945 

1 kwietnia 1945 roku premierą Męża doskonałego J. Zawieyskiego rozpoczyna się nowy rozdział historii sceny przy placu Szczepańskim. Pierwszym powojennym dyrektorem był Jerzy Ronard Bujański, a kierownikiem artystycznym Andrzej Pronaszko. W zespole znalazło się wielu wybitnych artystów, m.in.: Helena Chaniecka, Halina Gallowa, Jan Ciecierski, Janusz Warnecki, do których niebawem dołaczyli młodzi zdolni: Danuta Szaflarska, Gustaw Holoubek, Tadeusz Łomnicki (słuchacz Studia Teatralnego działającego przy Starym Teatrze). Z teatrem zaczął współpracować Tadeusz Kantor, który powtórzył tu przygotowane konspiracyjnie w czasie okupacji przedstawienie Powrotu Odysa według Wyspiańskiego.

1946 – 1954
W sezonie 1946/1947 wszystkie teatry krakowskie zostały połączone pod wspólnym szyldem Miejskich Teatrów Dramatycznych (potem – Państwowych Teatrów Dramatycznych) i zaczęły funkcjonować pod dyrekcją Teatru im. J. Słowackiego. Dyrektorami tego „kombinatu” byli kolejno: Juliusz Osterwa, Bronisław Dąbrowski, Henryk Szletyński. Jednocześnie Stary Teatr został pozbawiony prawa do samodzielnego decydowania o sprawach artystycznych. W ramach ustalonych wtedy zakresów działania poszczególnych scen Stary Teatr miał wystawiać przede wszystkim repertuar współczesny, klasykę pozostawiono Teatrowi im. J. Słowackiego. Ten sztuczny podział utrzymano aż do roku 1954. Nie był to szczęśliwy okres dla teatru. Po usankcjonowaniu przez władze doktryny realizmu socjalistycznego w Starym Teatrze grano tzw. sztuki produkcyjne. Wyjątek stanowiła prapremiera Niemców Kruczkowskiego (1949) w reżyserii Bronisława Dąbrowskiego. Wyjałowienie repertuaru współczesnego spowodowało, że sięgnięto jednak po klasykę, wystawiając Kleista, Lesage’a, Goldoniego, Musseta, Moliera. Oczywiście wybór repertuaru ograniczony był względami cenzuralnymi. Rekord frekwencji pobiła Moralność pani Dulskiej Zapolskiej zagrana aż 212 razy.

1954 – 1957
Z końcem sezonu 1953/1954 krakowscy aktorzy i reżyserzy, pracujący dotychczas w jednym kombinacie teatralnym, mieli się zdecydować, gdzie chcą być zatrudnieni w przyszłości: w reprezentacyjnym i ustabilizowanym Teatrze im. J. Słowackiego, czy też w Starym Teatrze, któremu w tym samym czasie odebrano Małą Scenę (dla nowo powstałego Teatru Satyryków), a przydzielono budynek Teatru Poezji przy ul. Starowiślnej 21 (w 1957 roku przemianowany na Teatr Kameralny). Wielu utalentowanych aktorów średniego i młodszego pokolenia wybrało wówczas współpracę z Władysławem Krzemińskim, który został dyrektorem odrodzonego Starego Teatru (od 1 czerwca 1954 roku). Dając Staremu Teatrowi niezależność administracyjną i swobodę artystyczną, władze nie dały mu praktycznych możliwości skorzystania z tych przywilejów. Oprócz kwestii utrudnionego dostępu do pracowni technicznych, wspólnych dla obu krakowskich teatrów, wkrótce pojawiły się problemy finansowe, sprawa koniecznych remontów i brak mieszkań dla zespołu artystycznego. Krzemiński zrezygnował z prowadzenia teatru zaledwie po trzech miesiącach dyrekcji. Jego następcą został Roman Zawistowski. W 1955 roku Ruy Blasa Hugo reżyseruje Wilam Horzyca. W latach 50. do wielu spektakli Starego Teatru scenografię tworzy Tadeusz Kantor. Od 30 września 1956 roku oficjalna nazwa teatru brzmi Państwowy Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej.

1957 – 1963
W 1957 roku Krzemiński po raz drugi obejmuje kierownictwo teatru. Kompletuje znakomity zespół artystyczny, angażując uzdolnionych aktorów, reżyserów i scenografów starszego i młodszego pokolenia. Wśród reżyserów wyróżniają się: Jerzy Grotowski, Lidia Zamkow, Jerzy Jarocki, Jerzy Kreczmar, Bohdan Korzeniewski. Regułą w Starym Teatrze tego okresu były świeże, często kontrowersyjne wręcz interpretacje inscenizacyjne i scenograficzne. Krzemiński bardzo odważnie wprowadzał do repertuaru dramat amerykański i europejski (utwory Williamsa, Millera, O’Neilla, Shawa, Ibsena, Camusa, Brechta), nie rezygnując z klasyki (sztuki Eurypidesa, Corneille’a, Szekspira). Nie zabrakło także współczesnego polskiego dramatu – najważniejszym autorem wprowadzonym wówczas na scenę Starego Teatru był Sławomir Mrożek.

1963 – 1970
W roku 1963 roku Krzemiński został odwołany z funkcji dyrektora Starego Teatru. Jego następcą został młody, ale już doświadczony i ceniony reżyser i aktor – Zygmunt Hübner, który swoim programem artystycznym i ideowym nie odbiegał od założeń realizowanych przez poprzednika. Wystawiano dramaturgię współczesną i klasykę poddaną reinterpretacji. Zmierzono się także twórczo z wielkim dramatem narodowym. W latach 1967 – 1971 i 1977 – 1981 funkcję kierownika literackiego teatru pełni znakomity historyk literatury, krytyk, eseista i tłumacz – Jan Błoński. Na afiszach Starego Teatru pojawiają się nazwiska reżyserów: Andrzeja Wajdy, Konrada Swinarskiego, Jerzego Jarockiego, którzy na wiele lat zwiążą swą pracę ze sceną przy pl. Szczepańskim. Reżyseruje również sam Hübner. Sporadycznie współpracują z teatrem Józef Szajna i Bogdan Hussakowski. Scenografię do spektakli tworzą: Lidia Minticz i Jerzy Skarżyński, Krystyna Zachwatowicz, Wojciech Krakowski, Andrzej Majewski, Franciszek Starowieyski, a muzykę Zygmunt Konieczny. Do zespołu aktorskiego dochodzą: Anna Polony, Anna Seniuk, Jan Nowicki, Franciszek Pieczka, Marek Walczewski. W 1969 roku cenzura zdjęła z afisza przedstawienie Kurdesza Brylla. Równocześnie wstrzymano premierę Paternoster Kajzara. Na znak protestu Hübner złożył rezygnację.

1970 – 1980 
W 1970 roku dyrekcję świetnego już wówczas, stabilnego teatru ze zgranym zespołem objął Jan Paweł Gawlik. Kontynuowana przez niego koncepcja artystyczna, wypracowana przez poprzednich dyrektorów, tworzyła silne fundamenty kolejnych sukcesów, które stały się udziałem Starego Teatru, szczególnie w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych. Jarocki pracował głównie nad Witkacym, Swinarski podejmował zagadnienia społeczne i reżyserował Szekspira. jego Dziady stały się wydarzeniem, które przekroczyło ramy teatru, niestety pracę nad Hamletem przerwała tragiczna śmierć reżysera w katastrofie lotniczej w 1975 roku. Z teatrem stale współpracował Andrzej Wajda. Na scenie teatru krakowskiego pojawili się nowi autorzy polscy: Rymkiewicz, Łubieński, Iredyński, Grochowiak oraz nowe sztuki Mrożka. Lata siedemdziesiąte to również okres sukcesów zagranicznych teatru, który trzykrotnie brał udział w festiwalu World Theatre Season w Londynie. Wyzwolenie Wyspiańskiego w reżyserii Swinarskiego zdobyło nagrodę BITEF w Belgradzie, równorzędną z przedstawieniem Do Damaszku Strindberga wyreżyserowanym przez Ingmara Bergmana. Biesy Dostojewskiego w reżyserii Wajdy pokazano w Londynie, Zurychu i Berlinie. W 1974 roku Jarocki, Swinarski, Wajda oraz dyrektor Gawlik otrzymują prestiżową nagrodę Drożdże tygodnika „Polityka” przyznawaną „za działalność, która stała się zaczynem myślenia”. Na afiszach pojawiają się nowe nazwiska reżyserów: Krzysztof Kieślowski, Jerzy Grzegorzewski, Maciej Prus. W 1978 roku pracę w Starym Teatrze rozpoczyna Krystian Lupa. Próby teatralne podejmują również reżyserzy filmowi: Krzysztof Zanussi i Agnieszka Holland. Znakiem rozpoznawczym Starego Teatru staje się nie tylko zgrany zespół aktorski, ale także grono wybitnych scenografów (Wojciech Krakowski, Kazimierz Wiśniak, Krystyna Zachwatowicz, Lidia i Jerzy Skarżyńscy) i muzyków (Zygmunt Konieczny i Stanisław Radwan). Do zespołu aktorskiego dochodzą nowi aktorzy, m.in.: Teresa Budzisz-Krzyżanowska, Anna Dymna, Elżbieta Karkoszka, Jerzy Radziwiłowicz, Jerzy Stuhr, Jerzy Trela. Pod koniec lat siedemdziesiątych w Starym Teatrze powstają dwa eksperymantalne, wielogodzinne przedstawienia: Z biegiem lat, z biegiem dni... Wajdy (które doczekało się wersji filmowej) oraz Sen o Bezgrzesznej Jarockiego.

1980 – 1990
Na fali demokratyzacji życia społecznego w Polsce zespół Starego Teatru zdecydował o zmianie dyrektora. W 1980 roku na następcę Jana Pawła Gawlika wybrał Stanisława Radwana, kompozytora od lat pracującego w Starym Teatrze. Po okresie milczenia w czasie stanu wojennego teatr opowiedział się za utrzymaniem swoich najlepszych tradycji. Wierni teatrowi pozostali reżyserzy: Jarocki i Wajda, którzy w kolejnych przedstawieniach próbowali zabrać głos na temat nowej rzeczywistości. Morderstwo w katedrze Eliota wyreżyserowane przez Jerzego Jarockiego, pokazane zostało w Katedrze Wawelskiej. Nowatorskie inscenizacyjnie i aktorsko spektakle zaczął realizować na Scenie Kameralnej Starego Teatru Krystian Lupa. Na nowo otwartej scenie przy ul. Sławkowskiej 14 zadebiutował jako reżyser Tadeusz Bradecki. Za dyrekcji Radwana, w 1985 roku, zostaje otwarta stała ekspozycja Muzeum Starego Teatru,  dokumentująca historię działalności sceny (ekspozycję zamknięto w 2007). Muzeum przygotowuje też wystawy czasowe oraz prowadzi działalność edukacyjną dla młodzieży.

1990 – 1996
W 1990 roku dyrekcję teatru objął Tadeusz Bradecki. Teatr działał wówczas na czterech scenach: w budynku przy pl. Szczepańskim mieściły się Duża Scena i Sala Modrzejewskiej, przy ul. Starowiślnej 21 – Scena Kameralna, a przy ul. Sławkowskiej 14 – scena w Piwnicy. W Starym Teatrze reżyserują nadal Jarocki i Wajda. Lupa pogłębia studia nad autorami austriackimi, realizując teksty Rilkego, Bernharda, Brocha. Grzegorzewski tworzy zaskakujące, autorskie przedstawienia, dokonując daleko idących ingerencji w wystawiane teksty. Pierwsze spektakle na scenie zawodowej reżyseruje Krzysztof Warlikowski. Od 1992 roku w cyklu Goście Starego Teatru odbywają się rozmowy z wybitnymi twórcami światowej kultury. W spotkaniach biorą udział m.in: Peter Brook, Robert Ciuli, Czesław Miłosz, Luca Ronconi, Georgio Strehler, Robert Wilson, Georges Lavaudant. 1 października 1991 roku teatr uzyskał status sceny narodowej, a w 1994 roku został przyjęty do prestiżowej Unii Teatrów Europy. W 1996 roku Stary Teatr był gospodarzem V Festiwalu UTE.

1997 – 2001
Przez kilka miesięcy funkcję dyrektora teatru pełni Krystyna Meissner, dotychczas dyrektor Teatru im. W. Horzycy w Toruniu. Reżyserują: Jerzy Jarocki, Krystian Lupa, Tadeusz Bradecki, Rudolf Zioło. Pod pseudonimem Horst Leszczuk w Starym Teatrze debiutuje Grzegorz Jarzyna, realizując przejmującą wersję Iwony, księżniczki Burgunda Gombrowicza z Magdaleną Cielecką w roli tytułowej.

Od 24 czerwca 1998 roku przy ul. Jagiellońskiej 1 działa Nowa Scena. W lipcu 1998 roku pod naciskiem zespołu Krystyna Meissner zmuszona jest ustąpić ze stanowiska, jej miejsce zajmuje wybitny aktor Jerzy Bińczycki. Niestety, pełnienie przezeń funkcji dyrektora przerywa nagła śmierć. Zmienia się formuła zarządzania Starym Teatrem: dyrektorem naczelnym zostaje Ryszard Skrzypczak, a dyrektorem artystycznym Jerzy Koenig, który pełni tę funkcję do 2002 roku. 23 lutego 2001 roku teatr otrzymuje oficjalną nazwę: Narodowy Stary Teatr.

2002 – 2004
We wrześniu 2002 roku dyrektorem artystycznym teatru zostaje Mikołaj Grabowski.  Ważnym wydarzeniem ostatnich lat staje się przegląd twórczości Krystiana Lupy (Lupa Festiwal, 7–24 maja 2003), podczas którego pokazane zostały spektakle zrealizowane nie tylko w Starym Teatrze, ale również w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Od sezonu 2003/2004 Mikołaj Grabowski obejmuje funkcję dyrektora naczelnego i artystycznego teatru.

od 2004 
Repertuar Starego Teatru wyznaczają dwa nurty: refleksja nad współczesnym dramatem i teatrem (w ramach festiwalu baz@rt) oraz reinterpretacje klasyki (dokonywane pod szyldem festiwalu re_wizje). Dwie edycje baz@rtu (2004 i 2005) poświęcone były dotychczas teatrowi i dramatowi francusko - oraz niemieckojęzycznemu.

Re_wizje natomiast stanowią próbę zmierzenia się z wybranym obszarem polskiej i światowej klasyki. Poszukiwania teatralne objęły dotychczas polski romantyzm (2005),  antyk (2007), sarmatyzm (2009).

Stary Teatr otwiera się na młodych reżyserów i młodą dramaturgię. Obszar eksperymentów artystycznych wyznaczają spektakle w formie warsztatowej, konferencje, pokazy wideo, wystawy, instalacje oraz spotkania z zaproszonymi twórcami.

Obok starych mistrzów i uznanych reżyserów średniego pokolenia, takich jak Andrzej Wajda, Krystian Lupa, Mikołaj Grabowski czy Paweł Miśkiewicz reżyserują tu m.in.: Maja Kleczewska, Jan Klata, Michał Zadara czy Michał Borczuch. Do pracy w Starym Teatrze zapraszani są zagraniczni reżyserzy (Armin Petras czy Petr Zelenka), teatr pozostaje także otwarty na debiutantów (Maria Spiss, Barbara Wysocka). Owocną formą realizacji spektakli w nowych warunkach okazały się koprodukcje z polskim i zagranicznymi teatrami. Tak powstała polsko-niemiecka inscenizacja Nocy Stasiuka (wspólnie z Düsseldorfer Schauspielhaus), natomiast dzięki współpracy Starego Teatru z TR Warszawa doszło do wystawienia znakomitego spektaklu Krum Hanocha Levina w reżyserii Krzysztofa Warlikowskiego. Teatr był także współproducentem spektaklu Ifigenia w A. w reżyserii Włodzimierza Staniewskiego,

Opracowanie Agnieszka Fryz-Więcek