Nastasja Filipowna

Spektakl Starego Teatru oparty na motywach powieści Fiodora Dostojewskiego Idiota zachował jednak do końca formę eksperymentalną i na swój sposób realizuje to, co stanowiło założenie teoretyczne otwartych prób – nie otrzymujemy gotowego, raz już wyreżyserowanego przedstawienia, lecz rodzi się ono niejako na naszych oczach. Z rozmowy jaką toczą dwaj aktorzy – Jan Nowicki i Jerzy Radziwiłowicz – powstaje Teatr. O ostatecznym kształcie decydują ich osobowości, ich wrażliwość i wreszcie – inwencja. Dzięki czemu wieczorne spotkanie w sali im. H. Modrzejewskiej ma charakter niezwykły – po części zaś również z tej przyczyny, że nie ma w nim fragmentów statycznych, musimy liczyć się z możliwością nieustannego zaskakiwania i zmiany. Ale wymaga to zarazem od widza „wyższego wtajemniczenia”. /…/ W tym przedstawieniu nie ma żadnych rozstrzygnięć. I nie wolno ich oczekiwać. Jest to jedno ze znamion geniuszu Dostojewskiego- rzucanie problemów, które – jak to określił Michał Bachtin – mogą ujawniać się jedynie w dialogu między ludźmi, lecz rozstrzygnięć nie doczekają się nigdy. Dlatego też żaden z głosów nie zwycięża, a Myszkin i Rogożyn nie są zwyczajnie sobie przeciwstawieni, lecz wzajemnie się warunkują. Nie ma tu podziału: morderca i święty lecz jest jedna, najogólniej zgodna ze światopoglądem chrześcijańskim koncepcja człowieka, jako doskonałości skażonej przez grzech pierworodny. W ten sposób odsłonięta zostaje dwoistość ludzkiej natury- zdolność do najgorszej podłości i najczystszego przebaczenia. /…/

Przez cały wieczór trwa wędrówka wśród tematów i motywów. Nie ma ostrych granic – problemy wyłaniają się jak gdyby z czerni i zapadają w pustkę. Tak dzieje się z niedokończonymi rozważaniami o karze śmierci, z luźno rzuconymi pytaniami na temat wiary, z chaotycznie opisaną sceną zamiany krzyżyków. Co więcej – niektóre motywy powracają kilkakrotnie w wolnym, obsesyjnym rytmie wyznaczanym przez głośne tykanie zegara. Ten miarowy, jednostajny dźwięk rozrywa ciszę, wkrada się między słowa i nadaje rozmowie zupełnie inny tok, niż dzieje się to w zwyczajnym dialogu scenicznym. Elementy scenografii Krystyny Zachwatowicz , to również punkty-znaki, wokół których gromadzą się myśli Rogożyna i Myszkina – obraz nad drzwiami, płonące lampki. Wnętrze wysokiej sali wypełnia dziwne, rozproszone światło sączące się przez zasłonięte białym materiałem okna. /…/ Za sprawą Andrzeja Wajdy zachodzą w naszej obecności chwile fascynującego porozumienia, kontaktu między aktorami. Tu nie może być mowy o żadnych „chwytach” czy sposobach aktorskich – natychmiast zostałaby zdemaskowana ich nieprzydatność, ich nieunikniona fałszywość. Jest to ciągłe poszukiwanie, dążenie do przedłużenia owych spięć. Książę Lew Myszkin i Parfien Rogożyn stają się w końcu dwiema potwornie cierpiącymi istotami. Dochodzą do słów, gestów najprostszych. Są już tylko ludźmi, ponad miłością, nienawiścią, rozpaczą, nawet przebaczeniem. Następuje ostateczne zrównanie- ponadsłowami.

Jacek Kuna, Wielki dialog, Dziennik Polski 1977, nr 95.

 

 

/…/ ten spektakl, tak dziwnie rodził się, ewoluował, dojrzewał, który miał tyle etapów i punktów dojścia, ta „Nastasja Filipowna - improwizacja na motywach powieści Fiodora Dostojewskiego „Idiota „– to sprawa wielka i całkiem w naszym teatrze osobna./…/

Kiedy wchodzi się do sali o godzinie 10 tej wieczór i szuka krzesełka, oni dwaj już tam są:

- czarno ubrany człowiek monologujący niewyraźnie leży na kanapie. To Parfien Rogożyn, właściciel salonu, gospodarz. Ostre regularne rysy, chrapliwy choć dźwięczny głos – Jan Nowicki

- i biało ubrany człowiek, nieruchomo siedzący na krześle przed biurkiem . Gość – Książę Lew Nikołajewicz Myszkin, „Idiota” i i jurodiwy. Szczupła sylwetka, plama bladości, kruchość – Jerzy Radziwiłowicz. Nie dzieje się nic, tylko Nowicki mówi coraz wyraźniej, można już uchwycić sens poszczególnych słów. Radziwiłowicz słucha wciąż, nieporuszony. Naprawdę nie dzieje się nic, tylko intensywnie pachną kadzidła – trociczki?

Zaczyna się –nie zaczyna – zaczęło?

Zapachy, wrażenia, nastrój, tylko klimat, tylko półtony i obrazy, tylko potęgująca się niesamowitość – owszem tylko to jest na początku.

I już od razu w tych klimatach półcieniach, w narastającej martwo grozie i powadze – Dostojewski.

Najprawdziwszy, przerażający, taki, jaki jawi się w pierwszy w życiu czytaniu: Dostojewski po którym dostaje się gorączki i próbuje się zajrzeć sobie do duszy. Tak będzie do końca, przez całe półtorej godziny z nimi: czarnym Rogożynem, który zabił , ale jest życiem i białym Myszkinem, który nigdy zabić nie potrafi, ale jest antytezą życia: doskonałością.   Czarno- biała odwieczna oś, ewangeliczne bieguny: po prostu Dostojewski, ten sprowadzony do istoty rzeczy, do sedna. Pasjonująca etiuda o tej czerni i bieli, o barwach istnienia, etiuda plastycznie i wyraziście skrótowa, arcyteatralna. Zamiast całego wątku – wątków Idioty – jedna scena i sytuacja: noc po zamordowaniu przez Rogożyna kobiety, którą kochali obaj. Noc czuwania przy zwłokach Nastasji Filipowny, czuwania szczególnego: trup jest za kotarą, w alkowie, a w pokoju siedzi morderca i rozmawia z Myszkinem./…/ Kochali ją obaj, była narzeczoną ich obu, jeden ją zabił, mogą teraz pić wino razem – mogą naprawdę?

- w tej scenerii, w tej atmosferze, u tego pisarza, u tego reżysera, w tym spektaklu – owszem. I będzie to wiarygodne, i będzie to p r a w d z i w e , i będzie to miało wymiar syntezy i symbolu. /../

Wspaniały, witalny Nowicki, którego rozsadza rogożynowskie piekło pragnień, a którego pokonuje już trupi odór własnej ofiary i niezmordowanie uciekający czas. /…/ Nowicki pelen nagłych ruchów, bawiący się nożem, jedzący, pijący, wyrazisty do bólu, do przerysowania – każdy Czarny, każdy Przeciętny chcący łakomie żyć.

Rola majstersztyk, prawdziwa rola z Dostojewskiego./…/

Druga rola – Myszkina – o której trzeba powtórzyć: majstersztyk. Też? – mniej? – więcej?/../ Obaj Nowicki i Radziwiłowicz są tu na miejscu. Tylko tyle: to bardzo wiele. To ich spektakl. Ile ich, ile Wajdy, ile Zachwatowicz – pytania bez sensu. OBAJ są z Dostojewskiego i z Idioty . Z nas też, z dzisiaj. OBAJ są wstrząsający swojej prawdzie, w znakach postaw, które biorą na siebie w te wieczory. Może Radziwiłowicz ma zadanie trudniejsze – Wywiązuje się z niego idealnie, tak idealnie, że rola wymyka się próbom opisu. /…/ Cudowna rola – czysta, z pełnym zaznaczeniem totalnej niemożności: jakiejś świętości. Rola bez chorobowych popisów, chorobę rysująca delikatnie, bezradnie, jakby żałośnie. /…/ Rola w ogóle zbudowana z subtelnych wyciszeń, zatrzymanych gestów, półtonów, Świetlistości i – bezradności, przede wszystkim z tego. Taki Myszkin to wymarzona biel dla czerni Rogożyna parującego namiętnościami. /…/

Teresa Krzemień, Oni dwaj i trup, Kultura 1977, nr 4.