Zbrodnia i kara

        Krystyna Zachwatowicz zbudowała świat obrzydliwy. Wszystko jest sklecone na scenie, także prowizoryczna widownia dla kilkudziesięciu osób. Więc ciasno, poczucie zduszenia. Aktorzy plują nam w twarz. Toczy się gra, która ani przez chwilę nie podlega skłamaniu ( w takiej odległości nie można kłamać) i zarazem w każdej chwili odsłania swoją tajemnicę ( w takiej odległości wyłażą bebechy teatru). W pierwszej części publiczność siedzi bliżej proscenium , patrzy w głąb sceny , od miejsca gry dzieli barierka. Z prawej strony: pomieszczenie zamknięte ze wszystkich stron , prawie budka. To pokoik Porfirego. Gdy otworzą się drzwi, widać wnętrze: parę sprzętów, stolik, krzesła, sofa, jakaś etażerka. Na stoliku samowar, puste butelki po winie, resztki jedzenia; pod stolikiem niezmywalne talerze. O podobnych wnętrzach mówi się dziś: ogólny syf.

    Z lewej strony pomieszczenie większe. Od kulis i od głębi sceny, a także częściowo od strony widowni ( jakby fragment „czwartej ściany” ) pomieszczenie wydzielone jest przez oszklone ścianki; szyby w ściankach nie myte od lat, pokryte brudem jak samochody, na których palcem pisze się „brudas”. W pomieszczeniu: fotel, biurko. To  kancelaria Porfirego, który mieszka tuż obok, przez ścianę. Zresztą z mieszkania prywatnego do pokoju przesłuchań prowadzą drzwi. W istocie więc nic tu nie jest prywatne. Wszystko na służbie ( w pokoju Porfirego zostanie ukryty świadek , żeby podsłuchiwać zeznania Raskolnikowa). Gdy parawan zasłoni biurko, wniesie się stół i lampę, pokój przesłuchań zmienia się w norę Soni.

    Tak jest w części pierwszej. W drugiej plan zostanie odwrócony. Tym razem publiczność siedzi w głębi sceny , znów oddzielona barierką, która – teraz to już oczywiste – jest znakiem sądu, publiczność pełni tu rolę ławy przysięgłych. Plan gry bliżej proscenium. Z prawej pokoik Raskolnikowa, z lewej - Soni, później urząd Porfirego. Wreszcie cały plan gry zmieni się w salę sądową. Raskolnikow opowie o przebiegu zbrodni publiczności, policjant będzie demonstrował dowody rzeczowe.

      Ale jest jeszcze coś: w głębi planu, czyli w istocie na proscenium, jest na wpół wyciemniony, pusty krajobraz z samotnym drzewkiem. Wygląda tak, jakby mieli tam za chwilę zagrać Godota. Posłuży w finale. Światło wyłoni białą płaszczyznę syberyjskiego archipelagu. Po śniegu, w gęstej zadymce skuty Raskolnikow prowadzi taczkę. Zjawia się Sonia, przynosi termos i Biblię. Może rozmawiają, może milczą. Po chwili zadymka opada, rozsuwa się teatralna kurtyna, odsłania puste fotele na widowni.

       Gdyby Dostojewski nie napisał Biesów, Raskolnikow byłby tylko gówniarzem. Tak jest potworem. U Wajdy są dwa potwory na scenie, każdy inny i każdy równie odpychający. Najkrócej można tak rzecz ująć: Wajda pokazuje konflikt inteligencji z intelektem. Inteligentny Porfiry spotyka intelektualnego Raskolnikowa, jeden działa w ramach stabilnego systemy, drugi ten właśnie system chce przekroczyć. Wobec tego obaj są równorzędnymi partnerami w grze. /…/ Porfiry Jerzego Stuhra jest artystą w swoim zawodzie. Gra, to pewne. Stuhr gra, że gra, od początku wie wszystko, pasjonuje go rozgrywka. Zmienia nawet kostium. W pierwszej scenie widać go po przepitej nocy, jest rozmamłany, w szlafroku. Udaje prywatność, dłubie w nosie. Jak to przy pogawędce. Ale jego prywatne mieszkanie jest urzędem, a urząd jest mieszkaniem, funkcje miejsc tracą znaczenie, śledztwo trwa wszędzie. Umysł pracuje na permanentnej służbie. I nawet gdy Porfiry krztusi się ze śmiechu, kaszle charka, to przecież udaje, robi sztuczki, żeby zyskać na czasie, przez chwilę pomyśleć. Później gdy przytrzymuje Raskolnikowa w pokoju przesłuchań, wygląda jak reżyser w dniu premiery, jakby miał się ukazać do oklasków. Bo rozmowa z Raskolnikowem jest przez Porfirego wyreżyserowana, ma swoją dramaturgię i punkt kulminacyjny; ukryty za drzwiami czeka świadek. Tylko przypadek burzy plan.

W drugiej części Porfiry wystąpi w mundurze. Ale wtedy gra jest zakończona, Raskolnikow nie ma ruchu. Rola Stuhra jest chwilami przerysowana, nigdy jednak nie zbliża się do karykatury. To byłoby za łatwe. Jeśli Porfiry momentami bywa pajacem , to z wyrachowania. Na jednym piętrze gra, na drugim sam siebie obserwuje. Potworność polega na tym, że robi to wszystko z zamiłowania, kocha swoją ofiarę miłością oprawcy./…/

Potworność Raskolnikowa polega na czymś innym: im bardziej dręczy go fakt przekroczenia, tym bardziej arogancko się buntuje. Gryzie go jednocześnie robak serca i robak mózgu. Rola Radziwiłowicza każe wątpić, że Raskolnikow się przeanieli. Przyznał się przed ludźmi, ale jest to przyznanie się przeciwko ludziom, kompromis z normami społecznymi, na które się nie godzi. /…/. 

 

Janusz Majcherek, Temat na inne opowiadanie, Teatr 1985, nr 1.